Ντοκουμέντα για την δίωξη του Αναξαγόρα από τους δεισιδαίμονες θρησκόληπτους της εποχής του

Ο μόνος φιλόσοφος που διώχθηκε αποδεδειγμένα στην αρχαία Αθήνα ήταν ο Σωκράτης (κι αυτό όχι λόγω… των φιλοσοφικών του πεποιθήσεων αλλά λόγω της τυραννοφιλίας του και της διαπαιδαγώγησης από αυτόν αρκετών από τους τριάκοντα τυράννους).
Ο αμερικανός I.F. Stone στο βιβλίο του «Η Δίκη του Σωκράτη» (εκδόσεις Λιβάνη) έχει αφιερώσει ένα ολόκληρο κεφάλαιο στις υποτιθέμενες διώξεις των φιλοσόφων στην Αθήνα. Αποδεικνύει ότι οι «διώξεις» αυτές είναι μεταγενέστερα κατασκευάσματα (της μυστικοπαθούς και πλατωνίζουσας ρωμαϊκής περιόδου), που αποσκοπούσαν να μειώσουν την αθηναϊκή δημοκρατία, η οποία καταδίκασε τον τυραννόφιλο Σωκράτη. Οι κατασκευασμένες αυτές «διώξεις» επινοήθηκαν στα πλαίσια της σωκρατοπλατωνικής μυθοποιίας.
Είναι η πιο εμπεριστατωμένη εργασία που γνωρίζω για το ζήτημα. Δυστυχώς δεν έχω τη δυνατότητα να το σκανάρω και να σου το στείλω.

[32.1] περὶ δὲ τοῦτον τὸν χρόνον Ἀσπασία δίκην ἔφευγεν ἀσεβείας, Ἑρμίππου τοῦ κωμῳδοποιοῦ διώκοντος καὶ προσκατηγοροῦντος ὡς Περικλεῖ γυναῖκας ἐλευθέρας εἰς τὸ αὐτὸ φοιτώσας ὑποδέχοιτο. καὶ ψήφισμα Διοπείθης ἔγραψεν εἰσαγγέλλεσθαι τοὺς τὰ θεῖα μὴ νομίζοντας ἢ λόγους περὶ τῶν μεταρσίων διδάσκοντας, ἀπερειδόμενος εἰς Περικλέα δι” Ἀναξαγόρου τὴν ὑπόνοιαν. [32.2] δεχομένου δὲ τοῦ δήμου καὶ προσιεμένου τὰς διαβολάς, οὕτως ἤδη ψήφισμα κυροῦται, Δρακοντίδου γράψαντος, ὅπως οἱ λόγοι τῶν χρημάτων ὑπὸ Περικλέους εἰς τοὺς Πρυτάνεις ἀποτεθεῖεν, οἱ δὲ δικασταὶ τὴν ψῆφον ἀπὸ τοῦ βωμοῦ φέροντες ἐν τῇ πόλει κρίνοιεν. Ἅγνων δὲ: τοῦτο μὲν ἀφεῖλε τοῦ ψηφίσματος, κρίνεσθαι δὲ τὴν δίκην ἔγραψεν ἐν δικασταῖς χιλίοις καὶ πεντακοσίοις, εἴτε κλοπῆς καὶ δώρων εἴτ” ἀδικίου βούλοιτό τις ὀνομάζειν τὴν δίωξιν.
[32.3] ἀσπασίαν μὲν οὖν ἐξῃτήσατο, πολλὰ πάνυ παρὰ τὴν δίκην, ὡς Αἰσχίνης φησίν, ἀφεὶς ὑπὲρ αὐτῆς δάκρυα καὶ δεηθεὶς τῶν δικαστῶν: Ἀναξαγόραν δὲ φοβηθεὶς ἐξέπεμψεν ἐκ τῆς πόλεως. ὡς δὲ διὰ Φειδίου προσέπταισε τῷ δήμῳ, φοβηθεὶς τὸ δικαστήριον μέλλοντα τὸν πόλεμον καὶ ὑποτυφόμενον ἐξέκαυσεν, ἐλπίζων διασκεδάσειν τὰ ἐγκλήματα καὶ ταπεινώσειν τὸν φθόνον ἐν πράγμασι μεγάλοις καὶ κινδύνοις τῆς πόλεως ἐκείνῳ μόνῳ διὰ τὸ ἀξίωμα καὶ τὴν δύναμιν ἀναθείσης ἑαυτήν. αἱ μὲν οὖν αἰτίαι δι” ἃς οὐκ εἴασεν ἐνδοῦναι Λακεδαιμονίοις τὸν δῆμον, αὗται λέγονται, τὸ δ” ἀληθὲς ἄδηλον.
(Πλουτάρχου-Βίοι Παράλληλοι-Περικλής)

Κατά τον αυτόν δε περίπου χρόνον εδικάζετο και η Ασπασία δι” ασέβειαν, εγκαλουμένη υπό Ερμίππου του κωμωδοποιού, και κατηγορουμένη προσέτι ότι εδέχετο ελευθέρας γυναίκας προς χάριν του Περικλέους. Και ψήφισμα έγραψεν ο Διοπείθης (558), να καταγελθώσιν εις τον δήμον (559) οι μη τα θεία πιστεύοντες, ή διδάσκοντες λόγους περί των μετεωρολογικών, αντανακλών ούτω την υπόνοιαν διά του Αναξαγόρου εις τον Περικλέα. Ως δ” εδέχθη και ενέκρινε την καταμήνυσιν ο δήμος, εκυρώθη ψήφισμα προταθέν υπό του Δρακοντίδου (560), ο Περικλής να καταθέση εις τους Πρυτάνεις (561) τους απολογισμούς των χρημάτων, οι δε δικασταί, την ψήφον φέροντες από του βωμού, να κρίνωσιν εντός της Ακροπόλεως (562). Ο δε Άγνων τούτο μεν αφήρεσεν από του ψηφίσματος, έγραψε δε να κριθή η δίκη υπό χιλίων πεντακοσίων δικαστών (563), είτε κλοπής και δωροδοκίας, είτε αδικίας ήθελέ τις να ονομάση την καταμήνυσιν. Και της μεν Ασπασίας κατώρθωσε την απόλυσιν, πολλά, ως ο Αισχίνης λέγει, χύσας υπέρ αυτής δάκρυα επί της δίκης, και πολλάς παρακλήσεις απευθύνας εις τους δικαστάς. Τον δ” Αναξαγόραν, φοβηθείς, εξαπέστειλε, και συνώδευσεν ο ίδιος εκτός της πόλεως. Όταν δε διά του Φειδίου δυσηρέστησε τον δήμον, φοβηθείς το δικαστήριον, ανήψε τον πόλεμον, απειλούντα ήδη και υπεκκαιόμενον, διότι ήλπιζε να διασκεδάση τας κατηγορίας και να ταπεινώση τον φθόνον, όταν, εν μέσω μεγάλων πραγμάτων και κινδύνων, η πόλις ήθελεν εις εκείνον μόνον εμπιστευθή εαυτήν διά την επισημότητα αυτού και την δύναμιν. Αύται λοιπόν λέγονται αι αιτίαι δι” άς δεν αφήκε τον δήμον να ενδώση εις τους Λακεδαιμονίους. Το δ” αληθές είναι άδηλον.

*Ο Έρμιππος, ήταν κωμικός ποιητής, πρόδρομος του Αριστοφάνη. Επίσης, ο Διοπείθης, ήταν μάντης και χρησμολόγος, αντίπαλος του ορθολογιστή Αναξαγόρα. Τέλος, ο Δρακοντίδης είναι μάλλον ένας από τους μετέπειτα Τριάντα Τυράννους, άρα οπαδός του ολιγαρχικού κόμματος. Επίσης ο Άγνωνας ήταν πιθανόν ο πατέρας του Θηραμένη. Μάλιστα ο Άγνωνας ήταν ο αρχηγός των Τετρακοσίων του 411 π.χ., ενώ ο γιος του Θηραμένης ήταν ένας από τους ηγέτες των Τριάντα Τυράννων του 404 – 403π.χ.
Επίσης, εδώ τίθεται το θέμα ότι οι ολιγαρχικοί κατηγορούσαν τον Περικλή, ότι όξυνε σκοπίμως την διαφορά με τους Μεγαρείς και προκάλεσε τον πόλεμο, με σκοπό να αποπροσανατολίσει την κοινή γνώμη από τις ανακρίσεις που είχαν ήδη αρχίσει για τον Φειδία και τις καταχρήσεις του ιδίου του Περικλή. Αυτές τις διαδόσεις υποστηρίζει και ο Αριστοφάνης στην κωμωδία Ειρήνη, από τον στίχο 585 και εξής, αλλά και συνεχίζει ο Πλούταρχος στον υπόλοιπο βίο του Περικλή.

Περὶ δὲ τῆς δίκης αὐτοῦ διάφορα λέγεται. Σωτίων μὲν γάρ φησίν ἐν τῇ Διαδοχῇ τῶν φιλοσόφων ὑπὸ Κλέωνος αὐτὸν ἀσεβείας κριθῆναι, διότι τὸν ἥλιον μύδρον ἔλεγε διάπυρον· ἀπολογησαμένου δὲ ὑπὲρ αὐτοῦ Περικλέους τοῦ μαθητοῦ, πέντε ταλάντοις ζημιωθῆναι καὶ φυγαδευθῆναι. Σάτυρος δ” ἐν τοῖς Βίοις ὑπὸ Θουκυδίδου φησὶν εἰσαχθῆναι τὴν δίκην, ἀντιπολιτευομένου τῷ Περικλεῖ· καὶ οὐ μόνον ἀσεβείας ἀλλὰ καὶ μηδισμοῦ· καὶ ἀπόντα καταδικασθῆναι θανάτῳ.
13 Ὅτε καὶ ἀμφοτέρων αὐτῷ προσαγγελέντων, τῆς τε καταδίκης καὶ τῆς τῶν παίδων τελευτῆς, εἰπεῖν περὶ μὲν τῆς καταδίκης, ὅτι ἄρα « Κἀκείνων κἀμοῦ πάλαι ἡ φύσις κατεψηφίσατο, » περὶ δὲ τῶν παίδων, ὅτι « Ἤδειν αὐτοὺς θνητοὺς γεννήσας. » Οἱ δ” εἰς Σόλωνα τοῦτ” ἀναφέρουσιν, ἄλλοι εἰς Ξενοφῶντα. Τοῦτον δὲ καὶ θάψαι ταῖς ἰδίαις χερσὶν αὐτοὺς Δημήτριός φησίν ὁ Φαληρεὺς ἐν τῷ Περὶ γήρως. Ἕρμιππος δ” ἐν τοῖς Βίοις φησὶν ὅτι καθείρχθη ἐν τῷ δεσμωτηρίῳ τεθνηξόμενος. Περικλῆς δὲ παρελθὼν εἶπεν εἴ τι ἔχουσιν ἐγκαλεῖν αὑτῷ κατὰ τὸν βίον· οὐδὲν δὲ εἰπόντων, « Καὶ μὴν ἐγώ, » ἔφη, « τούτου μαθητής εἰμι· μὴ οὖν διαβολαῖς ἐπαρθέντες ἀποκτείνητε τὸν ἄνθρωπον, ἀλλ” ἐμοὶ πεισθέντες ἄφετε. » Καὶ ἀφείθη· οὐκ ἐνεγκὼν δὲ τὴν ὕβριν ἑαυτὸν ἐξήγαγεν.
14 Ἱερώνυμος δ” ἐν τῷ δευτέρῳ τῶν Σποράδην ὑπομνημάτων φησὶν ὅτι ὁ Περικλῆς παρήγαγεν αὐτὸν ἐπὶ τὸ δικαστήριον διερρυηκότα καὶ λεπτὸν ὑπὸ νόσου, ὥστε ἐλέῳ μᾶλλον ἢ κρίσει ἀφεθῆναι. Καὶ τὰ μὲν περὶ τῆς δίκης αὐτοῦ τοσαῦτα.
Ἔδοξε δέ πως καὶ Δημοκρίτῳ ἀπεχθῶς ἐσχηκέναι ἀποτυχὼν τῆς πρὸς αὐτὸν κοινολογίας. Καὶ τέλος ἀποχωρήσας εἰς Λάμψακον αὐτόθι κατέστρεψεν. Ὅτε καὶ τῶν ἀρχόντων τῆς πόλεως ἀξιούντων τί βούλεται αὐτῷ γενέσθαι, φάναι, « Τοὺς παῖδας ἐν ᾧ ἂν ἀποθάνῃ μηνὶ κατ” ἔτος παίζειν συγχωρεῖν. » Καὶ φυλάττεται τὸ ἔθος καὶ νῦν.
15 Τελευτήσαντα δὴ αὐτὸν ἔθαψαν ἐντίμως οἱ Λαμψακηνοὶ καὶ ἐπέγραψαν.
Ἐνθάδε, πλεῖστον ἀληθείας ἐπὶ τέρμα περήσας
οὐρανίου κόσμου, κεῖται Ἀναξαγόρας.
Ἔστι καὶ ἡμῶν εἰς αὐτόν·
Ἠέλιον πυρόεντα μύδρον ποτὲ φάσκεν ὑπάρχειν,
καὶ διὰ τοῦτο θανεῖν μέλλεν Ἀναξαγόρας·
ἀλλ” ὁ φίλος Περικλῆς μὲν ἐρύσατο τοῦτον, ὁ δ” αὑτὸν
ἐξάγαγεν βιότου μαλθακίῃ σοφίης.
Γεγόνασι δὲ καὶ ἄλλοι τρεῖς Ἀναξαγόραι, ὧν [ἐν οὐδενὶ πάντα, ἀλλ'] ὁ μὲν ἦν ῥήτωρ, Ἰσοκράτειος· ὁ δ” ἀνδριαντοποιός, οὗ μέμνηται Ἀντίγονος· ἄλλος γραμματικὸς Ζηνοδότειος.
(Διογένης Λαέρτιος-Βίοι Φιλοσόφων Β-Αναξαγόρας)

Σχετικά με τη δίκη του λέγονται διάφορα. Ο Σωτίων στη «Διαδοχή των φιλοσόφων» λέει πως κατηγορήθηκε από τον Κλέωνα για ασέβεια, επειδή ονόμαζε τον ήλιο πυρακτωμένη πέτρα. Τον υπερασπίστηκε ο Περικλής που ήταν μαθητής του, τιμωρήθηκε όμως με πρόστιμο πέντε τάλαντα καί εξορία. Ο Σάτυρος στους «Βίους» λέει πως ο Θουκυδίδης ήταν εκείνος που τον οδήγησε στο δικαστήριο, δεδομένου ότι ήταν πολιτικός αντίπαλος του Περικλή. Ο Αναξαγόρας κατηγορήθηκε όχι μόνο για ασέβεια αλλά και για μηδισμό. Καταδικάστηκε ερήμην σε θάνατο. Όταν του ανακοινώθηκαν και τα δύο μαζί, δηλαδή η καταδίκη και ο θάνατός των παιδιών του, για την καταδίκη είπε: «Και κείνους και μένα μας έχει καταδικάσει από παλιά η φύση», και για τα παιδιά του είπε: «Ήξερα ότι τα γέννησα θνητά». Αυτά μερικοί τα αποδίδουν στον Σόλωνα και άλλοι στον Ξενοφώντα. Το ότι τα έθαψε με τα ίδια του τα χέρια το αναφέρει ο Δημήτριος ο Φαληρεύς στο βιβλίο του «Περί γήρως». Ο Έρμιππος στους «Βίους» αναφέρει ότι κλείστηκε στη φυλακή για να θανατωθεί. Ο Περικλής είπε μιλώντας δημόσια, αν έχουν λόγους να τον κατηγορούν για οτιδήποτε αφορά τη ζωή του [του Περικλή]. Του απάντησαν πως όχι και τότε είπε:«Είμαι μαθητής του ανθρώπου αυτού. Μην παρασυρθείτε λοιπόν από συκοφαντίες και τον σκοτώσετε. Πιστέψτε με και ελευθερώστε τον. Πράγματι τον ελευθέρωσαν, επειδή όμως δεν μπορούσε να υπομείνει την προσβολή, αυτοκτόνησε. Ο Ιερώνυμος στο δεύτερο κεφάλαιο των «Σποράδην υπομνημάτων» αναφέρει πως ο Περικλής τον παρουσίασε στο δικαστήριο εξασθενημένο και αδύνατο από κάποια αρρώστια, με αποτέλεσμα να αφεθεί ελεύθερος από λύπηση μάλλον παρά μετά από απόφαση δικαστική. Αυτά σχετικά με τη δίκη του.
Υπήρχε η άποψη πως ούτε ο Δημόκριτος του είχε ιδιαίτερη συμπάθεια, επειδή δεν είχε καταφέρει να έρθει σε επαφή μαζί του. Τελικά αποτραβήχτηκε στη Λάμψακο και εκεί πέθανε. Όταν οι άρχοντες της πόλης τον ρώτησαν τι χάρη ήθελε να του κάνουν, είπε «Να επιτρέπουν στα παιδιά να παίζουν τον μήνα που θα πεθάνει, κάθε χρόνο». Τούτο το έθιμο διατηρείται μέχρι σήμερα. Όταν πέθανε, οι Λαμψακηνοί τον έθαψαν με τιμές και χάραξαν στον τάφο του το εξής επίγραμμα:

Εδώ ενταφιάστηκε ο Αναξαγόρας που βρήκε
πολλές αλήθειες για τον ουράνιο κόσμο.

Το δικό μου επίγραμμα γι’ αυτόν είναι:

Είπε πως ο ήλιος είναι πέτρα πυρακτωμένη
κι αυτό έγινε αιτία θανάτου για τον Αναξαγόρα.
Ο φίλος του Περικλή τον έσωσε, το τσακισμένο
όμως ηθικό του τον έκανε να αυτοκτονήσει.

Υπάρχουν άλλοι τρεις με το ίδιο όνομα, για τους οποίους δεν βρήκα πουθενά πολλά στοιχεία. Πάντως ο ένας ήταν ρήτορας της σχολής του Ισοκράτη, ο άλλος ανδριαντοποιός και αναφέρεται από τον Αντίγονο και ο τρίτος ένας γραμματικός, μαθητής του Ζηνόδοτου.

Με βάση και αυτά τα στοιχεία, ο Αναξαγόρας καταδιώχθηκε για θρησκευτικούς λόγους, αλλά αντιθέτως τα αίτια ήσαν πολιτικά. Και σε αυτό συμφωνούν και ο Πλούταρχος και ο Διογένης Λαέρτιος. Και αυτό διότι, ο Αναξαγόρας καταδιώχθηκε στην Αθήνα, από τους πολιτικούς αντιπάλους του Περικλή, ώστε να πληγεί ο Περικλής σε προσωπικό και πολιτικό επίπεδο, επειδή ο Αναξαγόρας και ο Περικλής συνδέονταν με στενή φιλία. Άρα δεν ευσταθεί η θέση περί θρησκευτικού διωγμού.